اکنون مناسب میدانیم که درباره اولاد مجلسی اول و دامادهایش و خاندانهای منسوب به او بر حسب آنچه ما به دست آوردهایم، نیز سخن بگوئیم. پس میگوئیم: ملا محمد تقی (مجلسی) سه پسر و چهار دختر داشته است. اما پسرها: بزرگتر آنها ملا عزیز الله است. گفته شده که او در علم و عمل مانند پدرش بوده، و دودمانی طولانی دارد. فرزند میانه ملا عبدالله، عالم به فقه و رجال و علوم عقلی بوده است. به هند رفت و در آنجا در حدود سال 1084 وفات یافت.
یکی از اعقاب او آقا رضی بن ملا محمد نصیر بن ملا عبدالله است که دختر وی همسر میر ابوطالب بن میر ابو المعالی کبیر بوده است، و میر ابو طالب از آن زن دختری داشته که همسر جد ما میر سید محمد بوده، و آن بانو مادر جد ما سید مرتضی است.
کوچکترین پسر ملا محمد تقی مجلسی، علامه مجلسی ثانی است. شخصیت او مشهورتر از آنست که ذکر شود(1).
اما دختران فاضله ملا محمد تقی مجلسی، یکی همسر محقق در علوم نقلی و عقلی ملا میرزا محمد شیروانی(2) صاحب حواشی بر معالم و خفری(3)و دوانی(4) و حکمة العین(5) و غیره است. ملا میرزا در سال 1099 وفات یافت. وی از دختر مجلسی اول فرزندی به نام ملا حیدر علی داشته که داماد مجلسی دوم بوده است.
دختر دوم ملا محمد تقی مجلسی، همسر عالم عابد ملا محمد علی استر آبادی پدر ملا محمد شفیع و فرزندان دیگر ا ست. ملا محمد علی در سال 1010 متولد و در سنه 1099 وفات یافت(6). او از ملا محمد تقی مجلسی (پدر همسرش) روایت کرده، و ملا محمد معروف به سراب(7) هم از او روایت نموده است.
دختر سوم مجلسی اول، همسر فاضل پرهیزکار ادیب میرزا کمال الدین محمد بن معین الدین محمد فسوی فارسی(8) صاحب شرح شافیه، معروف به میرزا کمالا است. آقا میرزا محمد باقر هزار جریبی، و فقیه میرزا ابراهیم قاضی از وی روایت کرده اند.
دختر چهارم علامه مجلسی اول از سه دختر دیگر افضل بوده، آمنه خاتون همسر دانشمند بزرگوار ملا محمد صالح مازندرانی شارح اصول کافی و حاشیه معالم متوفی به سال 1080 (9)است. از ریاض العلماء(10) نقل می کنند که نوشته است: «آمنه خاتون دختر ملا محمد تقی مجلسی فاضله عالمه متقیه همسر ملا محمد صالح مازندرانی است. شنیدهایم که شوهرش با همه فضلی که داشته در حل بعضی از عبارات قواعد علامه(11) از وی استفاده میکرده است. او خواهر استاد استناد مد ظله است(12).»
و از مرآت الاحوال(13) آقا احمد بن آقا محمد علی صاحب مقامع(14)نقل شده که درباره ازدواج او نوشته است پدرش مجلسی اول به وی گفت: «من شوهری را برایت منظور داشتهام که در نهایت فقر و منتهای کمال و صلاح است. آمنه خاتون گفت: پدر! فقر عیب مردان نیست! چون شب زفاف فرا رسید چنین اتفاق افتاد که همسرش ملا صالح هنگام مطالعه مسئله مشکلی برایش پیش آمد، و در حل آن فرو ماند. کتاب را گذاشت و برای کاری از خانه بیرون رفت. آمنه خاتون با خط خود مسئله را حل کرد و برای او گذاشت. وقتی ملا صالح برگشت و آن را دید به زمین افتاد و خدا را سجده کرد.»
قبلاً هم سخنان سید محمد جدمان قدس سره را درباره آمنه خاتون نقل کردیم. به آنجا مراجعه کنید.
خداوند در این ازدواج ده پسر به ملا صالح و آمنه خاتون روزی کرد. چنانکه در روضات الجنات(15) است، ولی صاحب روضات چهار تای آنها را نام نبرده است، نه صاحب روضات و نه غیر او(16).
بقیه آنها (یعنی شش پسر دیگر): عالم فاضل آقا هادی مترجم قرآن مجید است، چنانکه گفتهاند، و دو فاضل ادیب آقا محمد سعید شاعر متخلص به اشرف، و آقا حسنعلی. این دو به هند مهاجرت کردند. و پرهیزکاران شایسته آقا عبدالباقی و آقا محمد حسین، و فاضل بزرگوار آقا نور الدین است که از همه کوچکتر بوده است(17).
این آقا نور الدین یک پسر و سه دختر داشته است(18). یکی از آنها همسر عالم افضل ملا محمد اکمل بوده و از وی چهار پسر آورد. افضل آنها مولانا وحید مروج(19) آقا محمد باقر بهبهانی قدس سره است. به همین جهت وحید بهبهانی نیز از مجلسیها تعبیر به جد و دائی میکند. و دو دختر ملا محمد اکمل، یکی همسر سید محمد علی پسر ابو المعالی صغیر بوده، و او پدر فقیه علامه سید علی صاحب ریاض قدس سره است(20) و دختر دیگر همسر مقدس صالح میر سید علی کبیر بوده است(21).
ملا محمد صالح از آمنه بیگم دختری داشته که همسر سید دانشمند ابو المعالی کبیر طباطبائی بوده، و او از آن بانو سه پسر و یک دختر داشته که همسر محقق عابد ملا رفیعای گیلانی رشتی صاحب حواشی و مصنفات بسیار است و قریب چهل سال در نهایت رفعت و جلالت مجاور مشهد طوس بود، و در دهه شصت بعد از هزار و صد از دنیا رفت(22) و سنش قریب صد سال بود.
فرزندان ابو المعالی کبیر سه نفر بودند: یکی از آنها سید علی و دوم سید ابوطالب داماد آقا رضی بن ملا عبدالله پسر محمد تقی مجلسی بوده و از وی دختری داشته که همسر جد ما سید محمد و مادر جد ما سید مرتضی بوده است.
سومین پسر ابو المعالی کبیر ابو المعالی صغیر بوده، و او جد پدری سید بزرگوار فقیه سید علی صاحب ریاض قدس سره است. به همین جهت و با آنچه پیشتر گفتیم که مادر مادر صاحب ریاض دختر آقا نور الدین بن ملا محمد صالح بوده، لذا صاحب ریاض هم از مجلسیها تعبیر به جد و دائی میکند.
و نیز گفتیم که از عبارت جد ما سید محمد قدس سره استفاده میشود که ملا محمد صالح از همسرش آمنه خاتون دختر دیگری داشته که همسر پدر او سید عبد الکریم، و مادر وی بوده است، و به همین جهت از مجلسی اول و ملا صالح به جد، و از آمنه خاتون به جده، و از علامه مجلسی ثانی به دائی تعبیر میکند.
به همین دو جهت، و با آنچه قبلا گفته شد که مادر سید مرتضی دختر سید ابوطالب، و او هم پسر دختر آمنه خاتون بوده است. علامه بحر العلوم هم از مجلسی دوم تعبیر به دائی میکند، و به خاطر این دو جهت و آنچه قبلا گفتیم که مادر مادر سید مرتضی دختر آقا رضی بن محمد نصیر بن ملا عبدالله بن ملا محمد تقی مجلسی بوده، سید مرتضی نیز از مجلسی اول تعبیر به جد میکند.
از تمامی آنچه ذکر شد جهات انتساب خاندان ما با خاندانهای بلند پایه منسوب به مجلسیها روشن میگردد. مانند خاندان سادات افطسی در اصفهان و تهران اولاد میر محمد حسین بن میر محمد صالح خاتون آبادی دختر زاده مجلسی دوم(23) که بعد از میرزا محمد تقی الماسی نوه دیگر مجلسی اول، امامت جمعه به او تفویض شد، و این منصب تا زمان ما در دودمان او باقی مانده است. و مانند شیوخ امامیه در کرمانشاه از دودمان وحید بهبهانی. و مانند سادات بزرگوار طباطبائی صاحب ریاض.
بلکه میان خاندان سید محمد جد ما قدس سره و دو خاندان اخیر ارتباطهائی زائد بر آنچه ذکر شد، وجود داشته است.
محدث خبیر نوری رحمه الله نقل میکند که جد ما سید محمد دختری داشته که همسر وحید بهبهانی، و مادر آقا محمد علی صاحب مقامع بوده است(24) و دختر علامه بحر العلوم قدس سره هم همسر سید بزرگوار مجاهد سید محمد صاحب مفاتیح و غیره پسر صاحب ریاض قدس الله اسرارهم بوده است(25)، بلکه این سه خاندان به واسطه کثرت وصلتهائی که میان آنها واقع شده، در حکم یک خانواده بودهاند.
پی نوشت:
[1] - بحمدالله ما توفیق یافتیم هفتاد مین کتاب خود را اختصاص به شرح حال مفصل علامه مجلسی دهیم و آن را در حدود هفتصد صفحه به نام »علامه مجلسی بزرگمرد علم و دین» منتشر سازیم.
2- ملا میرزا شیروانی در اصفهان به سال 1098 وفات یافت، جنازه اش را به مشهد مقدس بردند و در سرداب سابق میرزا جعفر که امروز »دانشگاه اسلا می» است، مدفون ساختند.
3 - شمس الدین محمد خفری شیرازی، و حاشیه او بر شرح تجرید ملا علی قرشچی است، و ملا میرزا بر حاشیه او حاشیه دارد.
4 - جلال الدین محمد دوانی حکیم و فیلسوف مشهور در گذشته 908، حاشیه او نیز بر شرح تجرید قوشچی است. ملا میرزا بر حاشیه قدیم ملا جلال نیز حاشیه نوشه دارد.
5 - حکمة العین در حکمت و فلسفه از دبیران قزوینی متوفی به سال 675. ملا میرزا بر آن حاشیه دارد.
6 - وفات ملا محمد علی استرآبادی بنا بر تحقیق و طبق نوشته شاگردش حاج محمد اردبیلی در جامع الروات سال 1094 بوده است. شاید »9» دوم اشتباهی از ناسخ باشد.
7 - ملا محمد بن عبدالفتاح تنکابنی معروف به سراب متوفی در سال 1115 از شاگردان نامدار علامه مجلسی است.
8 - میرزا کمال الدین اهل فسای فارس بوده که در نسبت فسوی خوانده می شده، او در سال 1103 زنده بوده است.
9 - تاریخ فوت ملا صالح طبق نوشته میر عبدالحسین خاتون آبادی در وقایع السنین و الاعوام، و حاج محمد اردبیلی معاصران او سال 1086 بوده است. شرح حال تفصیلی چهار داماد دانشمند مجلسی اول را در کتاب علامه مجلسی آورده ایم.
10- ریاض العلما و حیاض الفضلا تألیف دانشمند نا می میرزا عبدالله تبریزی اصفهانی مشهور به »افندی» است. از شاگردان مشهور علامه مجلسی و زنده در سال 1130، اخیرا در 5 جلد چاپ و منتشر شده است. او چون مدتی را در عثمانی (ترکیه امروز) بوده، به وی افندی یعنی آقا گفتند. بهتر است این لقب و شهرت از وی گرفته شود و او را به اصفهانی یا تبریزی اصفهانی خواند. چنانکه ما چنین می کنیم - میرزا عبدالله، علامه مجلسی را استاد استناد می خواند - یعنی عمده معلومات خود را به او استناد می کند.
11 - قواعد الاحکام تألیف علامه حلی در فقه استدلالی است.
12- ریاض العلماء، ج 5 ص 407.
13- مرآت الاحوال جهان نما، تألیف آقا احمد بن محمد علی بهبهانی کرمانشاهی نوه وحید بهبهانی است که آنرا در سال 1225 در هند به پایان رسانده است. ما این کتاب را دو بخش کرده ایم. بخش یکم آن اخیرا منتشر شده و به یاری خداوند بخش دوم آن هم منتشر خواهد شد. گفتنی است که مرحوم آیت الله بروجردی پس از انتشار کتاب »شرح زندگانی استاد کل وحید بهبهانی» به نویسنده فرمودند سعی کنید مرآت الاحوال چاپ شود. خدا را شکر پس از 30 سال تأخیر سرانجام مرآت الاحوال چاپ و منتشر شد. مرآت الاحوال نخستین کتابی است که شرح حال خاندان مجلسی را به تفصیل آورده است. ماجرای جالب ازدواج جده اش آمنه خاتون با جدش ملا صالح مازندرانی در صفحه 128 آمده است. آقا احمد در سال 1235 در کرمانشاه از دنیا رفت.
14- مقامع الفضل تألیف آقا محمدعلی بهبهانی کرمانشاهی پدر آقا احمد است که در سال 1216 در کرمانشاه بدرود حیات گفت. شرح حال تفصیلی او را در کتاب شرح زندگانی وحید بهبهانی پدر عالیقدرش نگاشته ایم.
15 - »روضات الجنات» فی احوال العلماء و السادات، تالیف دانشمند بزرگوار سید محمدباقر خوانساری متوفی به سال 1313.
16 - ما در کتاب علامه مجلسی و شرح زندگانی آیت الله بروجردی درباره وجه انتساب سید محمد طباطبائی این سخن آیت الله بروجردی را نقل کرده ایم و نوشته ایم، صاحب روضات نوشته است:»و رزقه الله تعالی منها بنات و بنین » یعنی خدا به ملا صالح از آمنه خاتون دختران و پسران روزی کرده است و نگفته ده پسر. بلکه همان 6 پسر را نام برده. شاید نسخه روضات آیت الله بروجردی چنان بوده است.
17- شرح حال شش پسر ملا صالح مازندرانی در مرآت الاحوال و علامه مجلسی هر کدام جداگانه آمده است. آقا محمد سعید اشرف از هند به حج بیت الله رفت و به گفته مرحوم سید حسن صدر در »تکمله امل الآمل» در میان راه به سال 1216 درگذشت.
18- میرزا حیدر علی مجلسی در انساب خاندنان مجلسی و آقا احمد بهبهانی در مرآت الاحوال، بخش یکم» نوشته اند: دو دختر. گویا آیت الله بروجردی نظر به نوشته محدث نوری در »فیض القدسی» داشته اند که سه دختر ضبط کرده و همسران آنها نام برده است. فیض القدسی. در ج 102 بحارالانوار، ص 126 و 128.
19 - این که وحید بهبهانی را مروج خوانده اند به خاطر اینست که گفته اند او تجدید کننده مذهب شیعه در رأس سده دوازدهم هجری است. وحید در سال 1205 در کربلا رحلت کرد و همانجا مدفون شد. سه پسر دیگر ملا محمد اکمل: آقا محمد حسین و آقا محمدعلی و آقا حسن رضا بوده اند. سید حسین بروجردی در منظومه رجالی خود »نخبة المقال» می گوید:
والبهبهانی معلم البشر مجدد المذهب فی الثانی عشر
20 - آقا سید علی طباطبائی مؤلف کتاب مشهور »ریاض المسائل»، شرح »مختصر النافع» محقق حلی از کتب مشهور فقه استدلالی شیعه اما می است. صاحب ریاض خواهر زاده وحید بهبهانی و شوهر دختر اوست.
21 - در اینجا نیز آیت الله فقید توجه به عبارت محدث نوری در فیض القدسی داشته اند، و مرآت الاحوال را ندیده بودند که نوشته است: »دختر دیگر ملا محمد اکمل همسر سید منصور خراسانی بوده که از وی میر سید علی کبیر آورد. » این میر سید علی کبیر جد چهارم آیت الله سید هبة الدین شهرستانی مؤلف کتاب »اسلام و هیئت» و تألیفات گرانقدر دیگر است. مرحوم سید هبة الدین شهرستانی طی نامه ای به این جانب که در پایان چاپ دوم شرح زندگانی وحید بهبهانی چاپ شده است، نوشته اند: » میر سید علی کبیر گذشته از این که خواهر زاده وحید بوده، شوهر دختر او هم بوده است.» درست مانند آقا سید علی صاحب ریاض. گویا به ه مین جهت که داماد بزرگتر وحید و همنام داماد دیگر وحید (آقا سید علی صاحب ریاص بوده) لذا »کبیر» خوانده شده، پس خاندان سید هبة الدین شهرستانی هم از نواده مجلسی ها و ملا صالح مازندرانی و آمنه بیگم می باشند و آیت الله بروجردی از این معنی غفلت داشته اند.
22 - شرح حال مفصل ملا رفیعا گیلانی را که از شاگردان بزرگ علامه مجلسی بوده، در کتاب »علامه مجلسی» آورده ایم، و نوشته ایم طبق نوشته سید عبدالله جزائری شاگرد او در »اجازه کبیره» وی درست در سال 1160 در مشهد از دنیا رفته است.
23 - شرح حال پدر و پسر یعنی میر محمدصالح خاتون آبادی شاگرد بزرگ علامه مجلسی و داماد او، و پسرش میر محمد حسین خاتون آبادی نوه دختری علامه مجلسی به تفصیل در کتاب ما »علامه مجلسی» آمده است. امام جمعه های اصفهان و تهران تا زمان ما همگی از دودمان این پدر و پسر بوه اند.
24- در این باره در مقدمه کتاب بحث نموده ایم، و توضیح داده ایم که قبل از محدث نوری، میرزا حیدر علی مجلسی، و آقا احمد بهبهانی نوشته اند که دختر سید محمد طباطبائی همسر وحید بهبهانی و مادر فرزند ارشد او آقا محمد علی صاحب » مقامع الفضل» بوده است.
25 - شرح حال آقا سید محمد مجاهد و ماجرای فتوای او راجع به لزوم جهاد با روسیه در اشغال قفقاز و پاسخ غرض ورزیهای مغرضین را مفصلا در کتاب »وحید بهبهانی» آورده ایم.
نویسنده: حضرت آیت الله العظمی سید حسین طباطبایی بروجردی (ره)
منابع:
کتاب خاندان آیت الله بروجردی
