به سند معتبر از حضرت علی بن الحسین صلوات الله علیه منقول است که: حق رعیت بر پادشاه آن است که پادشاه بداند که ایشان برای این رعیت او شده اند که ایشان را خدا ضعیف گردانیده و او را قوت داده است. پس واجب است بر او که در میان ایشان به عدالت سلوک کند، و از برای ایشان مانند پدر مهربان باشد، و اگر از ایشان به جهالت چیزی صادر شود ببخشد و مبادرت به عقوبت ایشان ننماید، و شکر کند خدا را بر آن قوتی که او را بر ایشان داده است.

و به سند معتبر از حضرت صادق علیه السلام منقول است که: هر که متولی امری از امور مسلمانان شود و عدالت نماید، و در خانه خود را بگشاید، و پرده و حجاب از میان خود و مردم رفع کند، و در امور مردم نظر نماید، و به کارهای ایشان برسد بر خدا لازم است که خوف او را در قیامت به ایمنی مبدل گرداند و او را داخل بهشت کند.

و به سند معتبر منفول است که: حضرت امام محمد باقر صلواتالله علیه نزد عمر بن عبدالعزیز رفتند. او گفت که: مرا موعظه کن. حضرت فرمود که: ای عمر درهای خانه خود را بگشا، و در میان خود و مردم حاجبی قرار مده، و مظلومان را یاری کن، و مظالم مردم را به ایشان رد کن.

و به سند معتبر از حضرت امیر المؤمنین صلوات الله علیه منقول است که: هر والی که محتجب شود از مردم که کارسازی ایشان نکند، حق تعالی در قیامت حوایج او را برنیاورد.

و اگر هدیه ای از مردم بگیرد دزدی کرده است، و اگر رشوه بگیرد مشرک است.

و از حضرت صادق علیه السلام منقول است که: هر که متولی امری از امور مسلمانان بشود و ایشان را ضایع بگذارد خدا او را ضایع بگذارد.

و در این باب احادیث بسیار است و چون به عامه خلق فایده ندارد، در این باب به همین اکتفا می نماییم. و کسی که آداب امرا و حُکام را خواهد رجوع نماید به نامه های شافیه که حضرت امیر المؤمنین صلوات الله علیه به عُمال و امرای اطراف نوشته اند، خصوصا نامه طولانی که برای مالک اشتر نوشته، و نامه ای که به سهل بن حنیف و محمد بن ابی بکر نوشته اند.

و بدان که حق تعالی هر کس را در این دنیا سلطنتی داده - چنانچه منقول است که: کلکم راع و کلکم مسؤول عن رعیته - و در قیامت از سلوک او با رعیتش سؤال خواهد فرمود. چنانچه پادشاهان را بر رعایای خود استیلا داده، و امرا و وزرا را بر بعضی از رعایا استیلا داده، و ارباب مزارع و اموال را برجمعی از برزیگران، و اصحاب بیوت و خَدَم و ازواج و اولاد را بر غلامان و کنیزان و خدمتکاران و زنان و فرزندان حکم و زیادتی کرامت فرموده و او را واسطه رزف ایشان گردانیده، و علما را راعی طالبان عالم ساخته، و ایشان را رعیت علما گردانیده، و هر کس را بر بعضی از حیوانات مسلط گردانیده، و هر شخصی را بر قوا و اعضا و جوارح خود والی ساخته که ایشان را به امری بدارد که موجب عقوبت و وزر ایشان در آخرت نشود، و اعمال و اخلاق و عبادات را نیز محکوم هر کس ساخته و امر به رعایت آنها نموده.

پس هیچ کس در دنیا نیست که بهره ای از ولایت و حکومت نداشته باشد و جمعی در تحت فرمان او داخل نباشند. و در معاشرت با هر صنفی از ایشان عدلی و جوری می باشد و به هر کس درخور آنچه او را استیلا داده اند نعمتی به او کرامت نموده اند و درخور آن نعمت شکر از او طلبیده اند. و شکر هر نعمتی موجب مزید وفور آن نعمت می گردد، و شکر هر یک از اینها آن است که به نحوی که خدا فرموده با آنها معاشرت نماید و حقوقی که حق تعالی برای ایشان مقرر فرموده رعایت نماید. و چون چنین کند حق تعالی آن نعمت را زیاده می گرداند، و اگر کفران کند سلب می نماید.

چنانچه پادشاهان اگر در قدرت و استیلای خود شکر کنند و رعایت حال رعیت و حقوق ایشان بکنند ملک ایشان پاینده می ماند، و الا به زودی زایل می گردد. چنانچه گفته اند که: ملک با کفر باقی می ماند و باظلم باقی نمی ماند. و همچنین در باب کسی که صاحب غلامان و خدمتکاران باشد، اگر بر ایشان ظلم کند و حق ایشان را مرعی ندارد، به زودی استیلای او بر ایشان برطرف می شود. و اگر عالمی با رعیت خود بد سلوک نماید به زودی علم را از او سلب می نمایند، و الا علمش را می افزایند. و اگر آدمی اعضا و جوارح خود را به معاصی الهی بدارد به زودی آن اعضا به بلاها مبتلا می شوند، و از او زایل می شود انتفاع از آنها. و عقاب و ثواب آخرت از برای هر یک از رعایت و عدم رعایت این حقوق ثابت است.

و اگر کسی تفصیل این حقوق را خواهد رجوع نماید به حدیث طویلی که از حضرت علی بن الحسین صلوات الله علیه در باب حقوق وارد شده است و ترجمه ای که والد فقیر علیه الرحمه و الغفران در شرح من لا یحضر آن حدیث را نموده اند که بر جمیع حقوق مشتمل است. و این رساله گنجایش زیاده از این بسط ندارد.

برگرفته از کتاب عین الحیات علامه مجلسی ره