اشاره

در مدت دو قرن و اندی که حاکمان صفوی بر ایران حکومت می کردند، دانشمندان بزرگ و بسیاری در این سرزمین پدید آمدند، کتاب های پرارجی نوشتند و اسلام را به جهانیان شناساندند. در این میان، شاید گزاف نباشد اگر بگوییم در میان انبوه این ستارگان فروزان و رادمردان علم و فضیلت، هیچ کدام نام و شهرت علامه محمد باقر مجلسی رحمه الله را نیافتند. علامه مجلسی با بیان و قلم به میان اجتماع عصر خود رفت و با آن ها سخن گفت. درد ایشان را شناخت و به درمان آن پرداخت. او در بهترین زمان به جمع و حفظ آثار اهل بیت و نشر و پخش آن در میان عامه مردم اهتمام ورزید و تمام اوقات خود را بر سر این کار گذاشت. در این نوشته، به بررسی شخصیت والای آن دانشمند فرزانه می پردازیم و از برکات آن مرد بزرگ جرعه نوشی می کنیم.

خاندان مجلسی

بی گمان خاندان مجلسی، بزرگ ترین و درخشان ترین خاندان علمی و دینی شیعه امامیه در طول چهارده قرن تاریخ اسلام است. از میان این خانواده شگفت، ده ها مجتهد، فقیه و مرجع عالی قدر تقلید و نویسنده علوم دینی پدید آمده و به گسترش و توسعه دین و فرهنگ اسلامی همت گماشته است. اهمیت و افتخار این خاندان بزرگ علمی و دینی، تنها به این نیست که دارای علم و مروج دین بوده اند؛ بلکه بیشتر به آن است که رواج مذهب شیعه در ایران، به وسیله این خاندان بوده است.، برای مثال، جد مادری مجلسی یعنی کمال الدین درویش محمد عاملی اصفهانی، نخستین کسی است که احادیث اهل بیت را در ایران نشر داد. پدر علامه مجلسی، نخستین دانشمندِ فقیهی است که آن ها را به فارسی و عربی تصنیف کرد و خود علامه محمدباقر مجلسی، نخستین مرجع تقلیدی است که عموم مردم ایران از راه کتاب های فارسی او، با اهل بیت و سخنان گران قدر ایشان آشنا شدند.

پدر علامه

ملا محمدتقی مجلسی اصفهانی، مشهور به مجلسی اول، پدر علامه محمد باقر مجلسی، از بزرگان علمای شیعه و مفاخر دانشمندان اواسط عصر صفوی است. او از شاگردان بزرگ شیخ بهایی رحمه الله بود و در علوم اسلامی، از سرآمدان روزگار خود به شمار می رفت، به طوری که علامه محمد باقر مجلسی، درس و بحث را از چهارسالگی نزد او آغاز کرد و بیشترین استفاده علمی را از او بُرد. شیخ حر عاملی در کتاب امل الآمِل، از او با عنوان فاضل، عالم، محقق، متبحر، زاهد، عابد، ثقه، متکلم و فقیه یاد می کند. بعضی از آثار او عبارت است از: شرح صحیفه سجادیه، حدیقة المتقین و شرح منْ لایحضره الفقیه. ملا محمد تقی مجلسی در 1003 یا 1004 هجری قمری در اصفهان به دنیا آمد و در سال 1070 دیده از جهان فروبست.

تولد

در سال 1037 هجری قمری، در پایتخت صفویان، اصفهان، کودکی چشم به جهان گشود که او را «محمدباقر» نامیدند. پدرش محمدتقی مجلسی، مشهور به مجلسی اول، از عالمان بزرگ عهد صفوی بود و مادرش دختر صدرالدین محمد عاشوری، از پرورش یافتگان خاندان علم و فضیلت بود. جالب این جاست که با محاسبه حروف ابجد، 1037 با جمله «جامع کتاب بحارالانوار» مشهورترین کتاب علامه مجلسی برابر می شود. علامه محمدباقر مجلسیکه سومین پسر مجلسی اول است، در عصر مرجعیت میرداماد، فقیه و فیلسوف نامی دوران شاه عباس به دنیا آمد و با توجه به اقتدار دولت ایران، در آرامش و امنیت شهر اصفهان به سن رشد رسید.

دعای پدر

در تاریخ نوشته اند که: ملا محمدتقی مجلسی، پدر علامه مجلسی گفته بود: در شبی از شب ها، پس از فراغ از تهجّد و عبادت به درگاه قادر متعال، خود را به حالتی دیدم که هر چه از درگاه خداوندگاری درخواست کنم، اجابت خواهد شد. در آن حال در این فکر بودم که چه حاجتی از امور دنیوی و اخروی از درگاه حق تعالی بخواهم، که ناگاه آواز گریه و زاری محمد باقر را که کودکی شیرخواره بود شنیدم. پس بی درنگ گفتم: پروردگارا! به حق محمد و آل محمد صلی الله علیه و آله ، این کودک را مروج دین و ناشر احکام پیامبر بزرگت صلی الله علیه و آله قرارده و او را به توفیقاتی بی پایان موفق گردان.

تحصیلات

مرحوم علامه محمد باقر مجلسی، درس و بحث را از چهارسالگی آغاز کرد. نبوغ سرشار و شگفت او به حدی بود که در چهارده سالگی، از فیلسوف بزرگ اسلام مرحوم ملاصدرا اجازه روایت گرفت. علامه مجلسی که به دانستن عشق می ورزید، در اندک زمانی در علوم گوناگون حوزه درسی آن زمان، مثل صرف و نحو، معانی و بیان، لغت و ریاضی، تاریخ و فلسفه، حدیث و رجال، درایه و اصول، و نیز فقه و کلام به درجه استادی رسید و در بعضی از این دانش ها، کتاب های سودمندی به رشته تحریردرآورد.

علوم الهی

علامه محمد باقر مجلسی رحمه الله ، خود در مقدمه جلد اول بحارالانوار، در مورد تحصیلاتش نوشته است: من در ابتدای جوانی، در تحصیل انواع مختلف علوم مشتاق بودم و از هر علمی بهره کافی بردم. پس آن گاه نیک اندیشیدم و به این نتیجه رسیدم که اگر این علوم از سرچشمه صافی وحی گرفته نشود، سودی نخواهد داشت و حکمت اگر از بزرگ دین اخذ نشود، نمی تواند موجب رستگاری گردد. پس دریافتم که تمام علوم، در قرآن کریم و اخبار اهل بیت رسالت است و به علومی توجه کردم که به سود آخرتم می باشد و تمام همت خود را صرف بحث و تحقیق در اخبار ائمه معصوم علیهم السلام کردم.

استادان

بدون تردید استاد، نقش بسیار زیادی در پرورش و شکوفایی استعدادهای شاگردان خود دارد و هر چه مقام علمی استاد بالاتر بوده از نظر کمالات نفسانی و ارزش های اخلاقی کامل تر باشد، امکان پیشرفت علمی و عملی شاگردان او هم بیشتر می شود. علامه محمدباقر مجلسی رحمه الله در دوران تحصیل و علم آموزی نزد استادان علوم نقلی و عقلی عصر خود، بسیار کوشا و آماده فراگیری بود. برخی از استادان او عبارت اند از: پدرش ملاّمحمدتقی مجلسی، ملاّمحسن فیض کاشانی، ملاّمحمد صالح مازندرانی، سید علیخان شیرازی، آقا حسین محقق خوانساری، شیخ علی جبل عاملی نواده شهید ثانی و میرمحمد مؤمن استرآبادی.

اجازه نامه پدر

مرحوم ملاّ محمد تقی مجلسی، پدر علامه محمد باقر مجلسی رحمه الله در بخشی از اجازه نامه طولانی اش به فرزند، برای او نوشته است: «پس از ثنا و درود، باید دانست فرزند عزیزم محمدباقر که خداوند تأییدات او را پایدار بدارد و برای رسیدن به بالاترین راه های یقین در دین و رهروی راه های پرهیزکاران توفیق دهد، از کسانی است که با تمام وجود، خود را آماده ساخته تا به مقامات عالی برسد و بیداری روزها را با شب زنده داری هماهنگ سازد. او بیشتر علوم نقلی و عقلی، به ویژه اخبار نبوی و احادیث مصطفوی را نزد من خوانده و معانی آن ها را با کامل ترین تحقیق و تدقیق، بررسی کرده است».

مجلس درس

دوران طولانی پنجاه ساله که علامه مجلسی در اصفهان، با تدریس و تألیف و تصنیف و امامت جمعه پرشکوه خود و نفوذ و اقتدار منصب عالی شیخ الاسلامی پشت سر نهاد، و نیز توجه خاصی که به دانش آموزی شاگردان داشت، همه و همه باعث شد تا علامه مجلسی، به عنوان مشهورترین استاد حوزه علمی اصفهان، در حدود چهل سال آخر سده یازدهم و ده سال اول سده دوازدهم هجری، زبانزد خاص و عام شود. این شهرت به حدی بود که دانش پژوهان و حتی گاه استادان نامی اصفهان و دیگر شهرهای ایران، عراق، هند وسواحل خلیج فارس، برای دیدار علامهو شرکت در حوزه درسش به اصفهان می آمدند.

ویژگی تدریس

در دوران پرشکوه صفوی، دانشمندان بسیاری در شهر اصفهان زندگی می کردند و مجلس درس و بحث داشتند؛ ولی در این میان، مجلس درس علامه محمدباقر مجلسی رحمه الله چیز دیگری بود. بیان فصیح و نافذ، و نیز احاطه شگفت او بر احادیث و رجال، علامه را از هم عصرانش ممتاز می گرداند. علامه مجلسی رحمه الله ، هیبت را با ظرافت و لطافت طبع یکجا داشت. او مردمداری، مهربانی، صلابت و اصرار در اجرای حدود الهی را با هم جمع کرده بود. مجلس درسش از نظر کمیت و کیفیت کم نظیر بود. این ویژگی ها، محفل درس و حوزه علمی او را زبانزد همگان ساخته و بزرگان را به اعتراف واداشته بود.

شاگردان

مرحوم علامه محمدباقر مجلسی که در مدرسه ملاّعبداللّه به اقامه نماز و تدریس اشتغال داشت، پس از رحلت پدر بزرگوارش در مسجد جامع اصفهان به اقامه نماز و درس دادن مشغول شد. در پای درس با برکت او، بیش از هزار طلبه می نشستند و دل های خود را از نور علم و معرفت جلا می دادند. شخصیت های ذیل، برخی از شاگردان فرهیخته علامه هستند که از مکتبش توشه برچیده و از او اجازه نقل روایت گرفته اند: سید نعمت اللّه جزایری، میرمحمدصالح خاتون آبادی، ملا رفیع گیلانی معروف به ملا رفیعا، حاج محمد اردبیلی نویسنده جامع الروات، میر ابوطالب میرفندرسکی نوه فیلسوف بزرگ میرفندرسکی اصفهانی، شیخ زین العابدین بن حر عاملی برادر شیخ حر عاملی و ملا زین العابدین مجلسی برادر زاده علامه.

آثار

از صدر اسلام تا کنون، صدها دانشمند والامقام به نوشتن پرداخته اند و کتاب های پرارجی به رشته تحریر درآورده اند که در واقع، سرمایه اصلی مکتب اسلام به شمار می آید. در این میان، آثار بعضی جاودانه شده و چون ستاره ای تابناک در آسمان دانش و دین می درخشد. یکی از مهم ترین قلم به دستان این حوزه، علامه محمدباقر مجلسیرحمه الله است که با آثار گران قدر خویش، عرب زبانان و فارسی زبانان را به سر منزل مقصود رهنمون شده و ایشان را با زلال وحی و کلام اهل بیت آشنا می سازد.

تعداد آثار

علامه محمدباقرمجلسی رحمه الله ، انسان پرکاری بود و نوشته های فراوانی از خود به یادگار گذاشت. فقط کتاب وزین و کم نظیر بحارالانوار ایشان، بالغ بر یکصد و ده جلد شده است. بعضی از شاگردان علامه، تعداد سطرهای کتاب های او را شمرده اند که حدود یک میلیون و چهارصد و دو هزار سطر می شود ؛ یعنی روزی حدود 53 سطر. محقق ارجمند جناب آقای علی دوانی در کتاب علامه مجلسی بزرگمرد علم و دین، 160 کتاب از کتاب های علامه را نام برده و توضیح می دهد و در پایان می افزاید: «اگر نوشته های علامه را به قطع وزیری چاپ کنند و هر جلد چهارصد صفحه داشته باشد، مجموع مصنفات فارسی و عربی مجلسی، حدود سیصد جلد کتاب می شود».

آثار فارسی

مرحوم علامه محمد باقر مجلسی، 86 کتاب و رساله به زبان فارسی و روان نوشته که از دیر زمان تا کنون، مورد استفاده عموم فارسی زبانان ایران، افغانستان، پاکستان و تاجیکستان بوده است. برخی از کتاب های فارسیعلامه بدین قرار است: زاد المعاد در اعمال ماه ها و زیارات، حیات القلوب در تاریخ عصر نبوی و ائمه اطهار، عین الحیات شرح وصیت پیامبر صلی الله علیه و آله به جناب ابوذر غفاری، جلاء العیون در تاریخ چهارده معصوم، ربیع الاسابیع در اعمال روزها و شب های هفته، صراط النجاه در شرح گناهان کبیره و صغیره، مفاتیح الغیب در فضیلت و اوقات استخاره، آداب الصلاة مشتمل بر آداب نماز شب، و حلیة المتقین در آداب زندگی فردی و اجتماعی.

فارسی نویسی علامه

از اوایل عهد صفوی، فارسی نویسی و ترجمه کتب دینی در بین علمای دین آغاز شد و در این بین، مجلسی اول و پسر بزرگوارش علامه محمد باقر مجلسی،در این راه زحمات فراوانی کشیدند و کتاب های بسیاری به فارسی نوشتند. نثر فارسی علامه مجلسی بسیار ساده و به دور از تکلّف، به اصطلاح، همه کس پسند است. او به همان گونه که سخن می گفته، می نوشته و هر سخنی که از دل برمی خاسته، بر صفحه کاغذ می نوشته است. سر تأثیر سخن وی در خوانندگان نیز همین سادگی و پیراستگی بوده است. آثار فارسی علامه، به سود دین و دنیای مردم بود و زمینه هدایت مردم را فراهم می ساخت. از این رو، کمتر خانه ای از شیعیان بود که از کتاب های وی در آن یافت نمی شد و مورد بهره برداری قرار نمی گرفت.

آثار عربی

تحقیقات به عمل آمده نشان می دهد که مرحوم علامه محمد باقر مجلسی، افزون بر کتاب های بسیاری که به زبان فارسی نوشته، حدود هفتاد جلد کتاب و رساله هم به زبان عربی دارد. در این جا برخی از آن ها را معرفی می کنیم: بحارالانوار مشهورترین و مفصل ترین کتاب علامه مجلسی رحمه الله ، مرآت العقول فی شرح اخبار آل الرسول علیهم السلام که شرح اصول، فروع و روضه کافی است و در دوازده جلد چاپ شده است، الاَذانیه رساله ای در مورد اذان، شرح دعای سمات، شرح دعای صباح، صلاة الجمعه در مورد وجوب عینی نماز جمعه در عصر غیبت و رساله اعتقادات معروف به اعتقادات مجلسی که یک شبه آن را نوشت.

بحارالانوار؛ بزرگ ترین دایرة المعارف حدیث شیعه

مشهورترین کتاب علامه محمد باقر مجلسی رحمه الله ، بحارالانوار الجامعة لِدُرَر اخبار الائمة الاطهار، یعنی دریاهای نور آکنده از گوهرهای احادیث امامان پاک است. کتاب بحارالانوار در 25 جلد به دست علامه نوشته شد و در چاپ های امروزی و با حروف چینی، به یکصد و ده جلد وزیری رسید و به گفته محدث نوری، شامل هفتصد هزار سطر است. این کتاب، مهم ترین اثر علامه مجلسی است و اساسا شهرت او در جهان اسلام، مرهون همین اثر گران قدر است و آن چنان نام او با نام این کتاب در آمیخته که هر گاه یکی از این دو مطرح می شود، دیگری هم به ذهن انسان خطور می کند.

علامه مجلسی رحمه الله و آینده نگری

در زمان های گذشته، امکان چاپ نامحدود کتاب ها وجود نداشت و از این رو افراد خاصی، به نسخه برداری از روی کتاب های گذشتگان می پرداختند. در عصر علامه محمد باقر مجلسی رحمه الله ، آن بزرگوار می دید که به جز کتب اربعه شیعه و نیز نهج البلاغه امام علی علیه السلام ، باقی کتاب های علما در حال از بین رفتن است. به همین دلیل از اوان جوانی، در فکر تدوین دایرة المعارفی بزرگ و سترگ بود که تمامی احادیث معصومان علیهم السلام را در برگیرد. از این رو به جمع آوری کتاب های مختلف پرداخت و آن ها را با وارد ساختن در بحارالانوار خود، از خطر نابودی نجات داد.

ارزش علمی بحارالانوار

استاد محمد باقر بهبودی، مصحح بحارالانواردر مورد ارزش علمی این کتاب می گوید: «کتاب بحارالانوار، به منظور جمع آوری نوشته های شیعه و حفظ کلام اهل بیت از دستبرد حوادث و فتنه های تاریخ تألیف شده است. این کتاب، همه مسایل مذهبی را طی عناوین و فصول مناسب مطرح کرده و شبیه دایرة المعارفی است که استفاده از آن و رسیدن به موضوع مورد حاجت، مشکلی ایجاد نمی کند. اگر کسی بخواهد در مذهب شیعه یا یک رشته از مسایل دینی و مذهبی آن تحقیق کند، از کتاب بحارالانوار بی نیاز نخواهد بود».

امام خمینی رحمه الله و بحارالانوار

حضرت امام خمینی رحمه الله در مورد بحارالانوار نوشته است: «کتاب بحارالانوار که تألیف عالم بزرگوار و محدث عالی مقدار محمد باقر مجلسی است، مجموعه ای است از قریب چهارصد کتاب و رساله که در حقیقت یک کتاب خانه کوچکی است که با یک اسم نام برده می شود. صاحب این کتاب چون دیده کتاب های بسیاری از احادیث است که به واسطه کوچکی و گذشتن زمان ها از دست می رود، تمام آن کتاب ها را بدون آن که التزام به صحت همه آن ها داشته باشد، در یک مجموعه به اسم بحارالانوار فراهم کرده است.... در حقیقت بحار، خزانه همه اخباری است که به پیشوایان اسلام نسبت داده شده، چه درست باشد یا نادرست».

شرح حال بحارالانوار

علامه محمد باقر مجلسی رحمه الله خود در مقدمه کتاب بحارالانوار، درباره آن توضیح می دهد: «در آغاز کار، به مطالعه کتاب های معروف پرداختم و بعد از آن به کتاب های دیگری که در طی اعصار گذشته به علل مختلف متروک و مهجور مانده بود، رو آوردم. هر جا نسخه حدیثی بود، سراغ گرفتم و به هر قیمتی که ممکن شد، بهره برداری کردم. شرق و غرب را جویا شدم تا نسخه های بسیار گردآوری نمودم... و از خدا یاری طلبیدم و به کتاب بحارالانوار پرداختم. دراین کتاب پربار، قریب سه هزار باب طی 48 کتاب علمی خواهید یافت که شامل هزاران حدیث است. شما در این کتاب برای نخستین بار با نام برخی از کتاب ها آشنا می شوید که سابقه علمی ندارد و طرح آن کاملاً تازه است».

رحلت

عالم فرزانه و یگانه دهر، علامه محمد باقر مجلسی رحمه الله سرانجام پس از عمری پربرکت و نوشتن ده ها کتاب و رساله ارزشمند و تدریس علوم و فنون گوناگون، در شب بیست و هفتم ماه مبارک رمضان سال 1110 هجری قمری، در شهر خود اصفهان درگذشت و به جهان باقی شتافت. پیکر پاکش را در کنار مسجد جامع و جنب پدر علامه اش ملاّمحمدتقی مجلسی رحمه الله به خاک سپردند. به همین مناسبت، شهر اصفهان یک هفته به سوگ نشست و مجالس عزاداری او مدت ها ادامه داشت.

پدید آورنده : محمود سوری

منابع:
گلبرگ > مرداد 1384، شماره 65 ، صفحه 178